Lịch sử truyền giáo vùng Thanh Hóa và Du Xuyên
Thanh Hóa là một trong những địa bàn truyền giáo sớm ở Bắc Kỳ. Theo ghi chép của giáo hội, ngày 19/3/1627 (lễ kính Thánh Giuse), cha Đắc Lộ (Alexandre de Rhodes) cùng cha Marquez đã đặt chân lên Cửa Bạng (thuộc địa phận làng Do Xuyên, nay xã Hải Thanh, huyện Nghi Sơn) để mở đầu công cuộc rao giảng Tin Mừng tại Đàng Ngoài . Trên chuyến thủy trình đầu tiên này, sau hai tháng giảng đạo tại Cửa Bạng, đã có 32 người được rửa tội. Ngay từ đầu, các thừa sai Dòng Tên đã lấy Ngài thánh Giuse làm bổn mạng xứ truyền giáo ở Cửa Bạng: vì được Thánh Giuse che chở vượt cơn bão tố, họ đã lập nguyện tạ ơn và chọn Ngài làm quan thầy, sau đó đặt tên cho Tiểu Chủng viện tại Cửa Bạng là Tiểu Chủng viện Thánh Giuse để tưởng niệm biến cố ấy .
Phía Nam Cửa Bạng, vùng đất nằm bên bờ sông Bạng có núi Đô án ngữ, chính là làng Do Xuyên xưa (sau đổi là làng Du Xuyên). Tại đây cũng ghi nhận sự hiện diện ban đầu của Kitô hữu: theo truyền khẩu, khi giáo dân bị chia rẽ về tôn giáo, thành phần theo Công giáo đã dời về lập nghiệp ở vùng đất hoang phía Bắc khu Do Xuyên . Điều này cho thấy Du Xuyên là một trong những giáo điểm sơ khai của giáo xứ Ba Làng – Cửa Bạng từ thế kỷ XVII. Địa chí Đồng Khánh (cuối thế kỷ XIX) cũng chép địa danh này: xã Du Xuyên, tổng Vân Trai, phủ Tĩnh Gia (tỉnh Thanh Hóa) .
Phiên âm “Du Xuyên” và tên thánh Giuse qua ngôn ngữ học
Tên thánh Giuse trong các văn bản Công giáo đầu Việt ngữ được ghi rất đa dạng: sách giáo lý và kinh lễ thời Đắc Lộ thường viết Giuse, Giôxuê, trong các bản quốc ngữ sau này gặp dạng Giuxa, Juse, Juxu… Sự biến thể này phản ánh cố gắng phiên âm âm Giuseppe/Joseph (trong tiếng Ý, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha) vào tiếng Việt thời kỳ đầu. Âm đầu “Gi/Giô/J” trong “Giuse” theo cách đọc thổ âm của người bản địa có thể gần giống phụ âm đầu “Đ” hoặc “D”, và vần “-use” có thể nghe như “-xuyên” (dựa trên việc mở rộng kí tự x để ghi âm /s/ hay /sh/). Vì thế, không khó hiểu khi tập tục gọi Giuse ban đầu có thể trở thành “Đô-Xuyên” hay “Du Xuyên” trong ngôn ngữ địa phương (lưu truyền cả qua cách gọi làng Do Xuyên). Các nhà ngữ học cho rằng cấu tạo này tương tự cách phiên âm thánh danh sang Hán-Việt: chẳng hạn thánh Tôma gọi là Thổ-ma, thánh Phaolô là Phao-lô, thánh Giuse có khi được phiên thành Giô-xê hay Giô-xa tùy tác phẩm. Thực tế, chữ Hán-viet tương đương Giuse là 玮 瑟 hoặc 案 Giuse (tùy văn bản), nhưng ở đây Dumoutier ghi chữ Hán 玙川 (người Việt đọc gần âm “Dư Xuyên”) cho địa danh này. Như vậy, tên “Du Xuyên” dựa trên mặt chữ 玙川 có thể là một cách phiên âm dân gian sớm của Giuse, kết hợp với quan niệm ngọc (玙) gợi đến phẩm chất tinh tuyền của Thánh Giuse.
Bản đồ Dumoutier và địa danh Du-Xuyên xã (玙川社)
Bản đồ cổ do Gustave Dumoutier khảo cứu (Xuất bản 1896) gồm nhiều tấm từ bờ biển Nam Bộ lên Bắc Bộ. Ở tấm số VII, khu vực Thanh Hóa đã đánh dấu địa danh Du‑Xuyên‑Xã (chữ Hán 玙川社) ngay bên bờ Cửa Lạch Bạng. Điều này cho thấy tên Du Xuyên đã hiện hữu ít nhất từ thế kỷ XV. Trước đó, trên tấm bản đồ cổ của Triều Lê (thời Lê Thánh Tông, kỷ cương 1471–1497) vẽ sông Lạch Bạng ghi tên cửa biển này là “Du” hay “Điển Du” (典臾, theo Đại Việt sử ký toàn thư) . Như vậy, bằng chứng đồ họa và chữ nghĩa cho thấy địa danh Du Xuyên có gốc gác xa xưa, xuất phát từ danh xưng Du ở Cửa Bạng. Việc bổ sung chữ Xuyên (川, có nghĩa “sông”) trên bản đồ Dumoutier có lẽ nhằm phân biệt, đồng thời ánh xạ phát âm dân gian “Du Xuyên”. Như vậy, xét từ ngữ nghĩa Hán Việt thì 玙川 có thể hiểu nôm na là “Giang ngọc” hay “sông ngọc”, một cách chơi chữ mỹ lệ cho vùng cửa biển này.
So sánh với các địa danh công giáo khác
Việc đặt tên làng xã bằng các từ ngữ liên quan đến tín ngưỡng Công giáo không phải hiếm ở Bắc Bộ. Chẳng hạn, vùng truyền giáo thuộc Thanh Hóa còn có “Làng Kẻ Giảng” (thuộc xã Hải Bình) – vốn là nơi tụ họp giảng đạo – và “Làng Kẻ Đạo” (Nghi Thiết) – nghĩa là làng đạo; ở các tỉnh khác có “Tân Triều” (tức “triều mới”, biểu tượng tín ngưỡng mới) hay khu Thái Hà (HN) là trung tâm đạo Công giáo. Các địa danh này thường do giáo dân tự đặt để ghi nhớ hoạt động tôn giáo. Trong bối cảnh ấy, việc Du Xuyên là tên một ngôi làng công giáo ở khu Cửa Bạng (đặt theo phiên âm thánh Giuse) là hoàn toàn tương đồng với truyền thống gọi tên mang sắc thái thánh khác trên.
Kết luận
Từ những cứ liệu lịch sử và ngôn ngữ học, có thể thấy “Du Xuyên” không phải là tên thuần Việt vô cớ, mà gắn với dấu ấn Phúc âm đầu tiên ở miền Thanh Hóa. Tên làng này mang nặng yếu tố phiên âm từ Thánh Giuse – vị thánh bảo trợ cho giáo đoàn đầu tiên đến đền thờ Công giáo ở Cửa Bạng. Đặc biệt, Dumoutier đã ghi nhận tên Du‑Xuyên dưới dạng Du-Xuyên-Xã (玙川社) trên bản đồ thế kỷ XV, khớp với cách gọi truyền khẩu Do/Đô Xuyên. Các biến thể cổ như Giuse, Giuxa, Juse hay Juxu trong văn bản Công giáo Việt cho thấy bản chất hai ngôn ngữ Việt–Latinh pha trộn trong việc phiên âm. Như vậy, căn cứ vào cả sử liệu truyền giáo lẫn lý giải ngữ âm – địa danh, luận cứ cho thấy địa danh Du Xuyên trong tiến trình truyền giáo thế kỷ XVII có khả năng bắt nguồn từ cách gọi sớm tên Thánh Giuse do các giáo sĩ Dòng Tên đưa vào Việt ngữ.
Tài liệu tham khảo:
Sử liệu Công giáo Việt Nam , văn bản truyền giáo cổ, và các công trình khảo cứu bản đồ lịch sử (Dumoutier) . Các thông tin khác từ báo Thanh Hóa (tiếng Việt) và tư liệu giáo phận Ba Làng (truyền khẩu/hội thảo).