Bentô Thiện (còn gọi là Bentô Văn Hiền) là một trong những nhân vật tiên phong của Công giáo Việt Nam thế kỷ XVII. Ông sinh ra tại xứ Cửa Bạng, xã Du Xuyên (nay thuộc giáo xứ Ba Làng, Thanh Hóa) – nơi ghi nhận dấu chân đầu tiên của các thừa sai Dòng Tên đến Đàng Ngoài năm 1627 . Bentô gia nhập đạo Công giáo khoảng năm 1627 và tới năm 1637 (23 tuổi) đã được ghi tên trong số những “thầy giảng” đầu tiên tại Bắc Hà . Trong những tài liệu chữ quốc ngữ sớm nhất còn lưu, hai lá thư duy nhất của người Việt ở thế kỷ XVII chính là của Bentô Thiện và Igessio Văn Tín (cùng năm 1659) gửi linh mục Marini . Những dữ liệu này khẳng định Bentô Thiện là một trong những tín hữu Công giáo cổ nhất tại Đàng Ngoài, đồng thời đặt ông vào vai trò quan trọng trong lịch sử văn tự và giáo sĩ bản xứ.
Chứng tá đức tin và sứ vụ truyền giáo
Bentô Thiện nổi bật với tấm gương đức tin sắt son. Theo hồ sơ của linh mục Gaspar d’Amaral, năm 1637 ông đã theo đạo được 10 năm . Đến tuổi hai mươi ba, Bentô đã thánh hiến bản thân cho tu hội Thầy Giảng tại Thăng Long (quyết giữ độc thân và giảng dạy giáo lý) . Lòng kính mến và trung thành của ông được thể hiện rõ trong các thư từ: ví dụ, trong thư gửi linh mục Marini năm 1659, Bentô tự ví mình là “kẻ mọn ăn mày cửa nhà thầy, chẳng đáng đến đức Thánh Cha” nhưng khẩn cầu được linh mục nhớ đến trong lời cầu nguyện . Cuộc sống âm thầm của ông gắn chặt với cộng đoàn tín hữu địa phương và các giáo sĩ Dòng Tên. Theo ghi nhận, Bentô Thiện đã viết lá thư đó “tại Thăng Long khi đang ở với thầy cả Onuphre Borges” , cho thấy ông trực tiếp phụng sự dưới sự hướng dẫn của những linh mục Dòng Tên danh tiếng như Gaspar d’Amaral và Onuphre Borges. Trong sứ vụ truyền giáo của mình, ông vừa đồng hành với các linh mục, vừa tận tâm đào tạo giáo dân, góp phần giữ gìn đức tin trong hoàn cảnh nhiều khó khăn.
Đầu năm 1668, Bentô Thiện được cử sang chủng viện Thánh Giuse tại Ayutthaya (Xiêm La) để đào tạo linh mục bản xứ theo kế hoạch của Hội Thừa Sai Paris. Sau bốn tháng huấn luyện, Bentô (52 tuổi) và Giuse Văn Huệ (44 tuổi) được Giám mục Lambert de la Motte phong chức linh mục ngày 8.6.1668 . Đây là một dấu mốc lịch sử: Bentô Thiện cùng Giuse Văn Huệ thuộc nhóm bốn linh mục Việt đầu tiên do đức cha Lambert phong chức . Quyết định đào tạo và phong chức cho Bentô cho thấy các giáo sĩ người Việt như ông đã được ghi nhận về học thức và đức độ. Sau khi thụ phong, Bentô chắc hẳn đã trở về phục vụ tại Bắc Hà, tiếp tục phụng sự cộng đoàn giáo dân với thừa tác vụ linh mục – góp phần làm giàu có hàng giáo sĩ bản xứ sơ khai.
Mối quan hệ với Linh mục Marini và Lambert de la Motte
Bentô Thiện có quan hệ mật thiết với các vị thừa sai Dòng Tên và Tông Tòa Pháp giáo. Đối với linh mục G. Filippo de Marini (Dòng Tên), người từng truyền giáo tại Đàng Ngoài (1647-1658), Bentô không chỉ là catechist thường liên lạc mà còn là cố vấn thông tin. Năm 1659, Bentô gửi Marini bức thư quốc ngữ dài 2 trang, báo cáo tình hình các thầy giảng, giáo hữu và hoạt động của các linh mục Dòng Tên ở Bắc Hà . Trong thư, ông đặc biệt bày tỏ lòng biết ơn và nguyện cầu cho các linh mục; câu mở đầu “Đức Chúa Trời trả công cho thầy đời đời… Tôi đội ơn Thầy lắm” thể hiện niềm tin sâu sắc và lòng hiếu thảo, xem các linh mục như những mục tử linh thiêng. Nhà sử học Đỗ Quang Chính và các tài liệu truyền thống đều xác định Bentô Thiện là người biên soạn tập “Lịch sử nước An Nam” theo yêu cầu của Marini . Tập lịch sử 12 trang bằng chữ quốc ngữ này được Bentô gửi cho Marini và trở thành nguồn tham khảo quan trọng để linh mục biên soạn sách về Bắc Hà in ở Roma năm 1663 . Như vậy, Bentô Thiện đã trở thành cộng sự đắc lực cho Marini trong việc truyền tải kiến thức về An Nam.
Với Hội Thừa Sai Paris, Bentô Thiện được Giám mục Lambert de la Motte đặc biệt tin tưởng. Chính ông đã trực tiếp chủ trì buổi lễ phong chức cho Bentô tại Áo Môn năm 1668 . Sách Biên niên của Hội Thừa Sai cũng ghi nhận “Bento Hiền (Bentô Thiện) và Gioan Huệ (Bentô Văn Huệ) (Đàng Ngoài) được thụ phong tháng 6 [1668]” , đồng thời coi hai vị này là hai trong bốn linh mục người Việt đầu tiên của cả nước. Sự kiện này đánh dấu thành quả của các chuyến đào tạo dành cho thầy giảng người Việt, và Bentô Thiện là đại diện tiêu biểu cho thế hệ giáo sĩ bản xứ đầu tiên, được hướng dẫn và hỗ trợ bởi Hội Thừa Sai Paris từ nước ngoài.
Tác phẩm chữ quốc ngữ và đóng góp văn tự
Bentô Thiện để lại những tác phẩm đặc sắc trong lịch sử chữ quốc ngữ. Ông chính là tác giả của hai trong số ba văn bản quốc ngữ tay đời 17 hiện còn: một bức thư và tập lịch sử, cả hai năm 1659. Đầu tiên, Bentô viết thư dài hai trang gửi linh mục Marini . Lá thư này (viết bằng chữ La-tinh phiên âm tiếng Việt) báo cáo tóm tắt tình hình giáo xứ Bắc Hà, tình hình thầy giảng, và đầy ắp tâm tình tâm linh, thể hiện qua những câu bộc bạch: “Đức Chúa Trời trả công cho thầy đời đời… Tôi đội ơn Thầy lắm” , nói lên lòng tin tưởng hoàn toàn vào ơn Chúa và lòng biết ơn với người cha đức tin. Các nhà nghiên cứu đánh giá đây là “bức thư Quốc ngữ sớm nhất của người Việt” được lưu lại, minh chứng cho khả năng giao tiếp bằng ngôn ngữ mới của giới tân tòng bậc thầy.
Đặc biệt, Bentô Thiện còn biên soạn tập Lịch sử nước An Nam dài 12 trang (1659) gửi cho linh mục Marini . Theo tường thuật của Đỗ Quang Chính, đây có thể coi là “lịch sử Việt Nam đầu tiên viết bằng chữ quốc ngữ” . Tập Lịch sử ghi chép chính trị, xã hội, tục lệ của An Nam thời Lê – Trịnh và thậm chí cả các truyền thuyết dân gian (Sơn Tinh – Thủy Tinh, Trọng Thủy – Mỵ Châu…) , nhằm cung cấp cho linh mục Marini một bức tranh toàn diện về xứ Bắc. Bentô Thiện còn tính toán rất kỹ: ông viết hai bản tập Lịch sử, gửi theo hai chuyến tàu khác nhau (ghi chú “1a via” và “2a via”) để tránh mất mát . Rất may, cả hai bản đều đến tay Marini và hiện còn được lưu giữ nguyên vẹn tại kho lưu trữ dòng Tên ở Roma .
Những đóng góp văn tự của Bentô Thiện hết sức độc đáo: các tác phẩm của ông là bằng chứng cho thấy người Việt đã nắm bắt và sử dụng chữ quốc ngữ rất sớm. Như theo bút tích của Tuổi Trẻ nhận xét, việc đọc hai văn bản của Igessio Văn Tín và Bentô Thiện (nhất là tập Lịch sử) “giúp ta thấy rõ tiến trình cùng công sức lao nhọc của những người dựng xây ngôi nhà quốc ngữ buổi đầu” . Đồng thời, việc Marini và các giáo sĩ Dòng Tên đặt niềm tin vào Bentô – một giáo dân người Việt – để biên soạn tài liệu khảo cứu chứng tỏ trình độ học vấn và hiểu biết lịch sử đáng nể của ông. Nhờ vậy, Bentô Thiện trở thành cầu nối văn hóa: ông dùng tiếng Việt mới để diễn đạt ngôn ngữ của Tin Mừng và lịch sử quốc gia, góp phần khẳng định khả năng hội nhập và tông đồ hóa của giáo hội Việt Nam thuở ban đầu.
Nền móng hàng giáo sĩ bản địa
Bentô Thiện góp phần quan trọng đặt nền móng cho hàng linh mục Việt Nam. Điển hình là việc năm 1668 ông được Giám mục Lambert thụ phong linh mục . Như biên niên lịch của Hội Thừa Sai ghi lại, Bentô và Gioan Văn Huệ là hai linh mục tiên khởi của Bắc Hà được thụ phong (tháng 6.1668) . Việc này đánh dấu lần đầu tiên người Việt được chính thức phong chức linh mục (dù phải đào tạo ở nước ngoài). Từ đó, Bentô Thiện trở thành hình mẫu cho các thầy giảng bản xứ khác noi theo, chứng tỏ giáo hội Việt bắt đầu thành hình rõ nét một đội ngũ linh mục bản xứ. Mặc dù tài liệu sau này không ghi chép chi tiết, rõ ràng Bentô đã cống hiến như một linh mục tại quê nhà, kế thừa những gì ông đã học được để phục vụ cộng đoàn giáo hữu. Vai trò của ông đã giúp tạo tiền đề cho những khóa chủng sinh sau này trong các thế kỷ 18-19, dần đưa ra đời thế hệ linh mục gốc Việt đông đảo hơn.
Di sản tinh thần tại Ba Làng – Cửa Bạng
Ở giáo xứ Cửa Bạng – Du Xuyên (Ba Làng, Thanh Hóa), quê hương Bentô Thiện, di sản đức tin của ông vẫn được gìn giữ và truyền tụng. Cửa Bạng vốn được coi là “mảnh đất in dấu chân đầu tiên của các thừa sai Dòng Tên tại Đàng Ngoài” , và Bentô là con cháu đức tin của mảnh đất đó. Hiện nay, giáo dân địa phương vẫn kể về ông với lòng tôn kính: Bentô không chỉ là linh mục đầu tiên của họ mà còn là “bông lúa đầu mùa” gieo mầm Quốc ngữ Việt . Qua các tác phẩm và thư từ, con cháu tại Ba Làng có được hình dung sinh động về một linh mục bản địa sẵn sàng chịu đói khát, khó khăn để giữ đạo. Mặc dù không có di tích vật lý cụ thể liên quan đến Bentô Thiện, tinh thần nhiệt thành và gương mực của ông được xem là nguồn cảm hứng cho cộng đồng Công giáo bản địa. Tinh thần đó tiếp tục thúc đẩy tín hữu Việt noi gương Bentô, kiên trung trong đức tin và tri thức, bất chấp thử thách lịch sử.
Các đóng góp tiêu biểu của Bentô Thiện bao gồm:
• Tin tưởng sắt son: ông gia nhập đạo từ rất sớm (khoảng 1627) và có 10 năm tín ngưỡng vững vàng ở Bắc Hà .
• Văn bản quốc ngữ tiên phong: ông đã viết bức thư Quốc ngữ (2 trang) và Tập Lịch sử nước An Nam (12 trang) gửi linh mục Marini năm 1659 .
• Đặt nền móng lịch sử chữ quốc ngữ: Tập Lịch sử của Bentô có thể coi là lịch sử Việt Nam đầu tiên viết bằng chữ quốc ngữ .
• Linh mục bản xứ đầu tiên: Bentô (Bênêdictô Hiền) cùng Gioan Văn Huệ là hai trong bốn linh mục Việt đầu tiên được thụ phong năm 1668 .
• Di sản tinh thần: lòng nhiệt thành và gương mực của ông được gìn giữ tại giáo xứ Ba Làng (Cửa Bạng), là nguồn cảm hứng cho cộng đồng Công giáo bản địa.
Kết luận
Cuộc đời Bentô Thiện khắc họa rõ nét hình ảnh người Việt đầu tiên nhiệt thành phục vụ Giáo hội: từ việc đón nhận đức tin Công giáo với lòng tin kiên vững, đến việc tham gia tích cực vào sứ mạng truyền giáo và học thuật của giáo hội. Ông đã dấn thân trong hoàn cảnh truyền giáo khó khăn bậc nhất của thế kỷ XVII, nhưng vẫn để lại dấu ấn đậm nét bằng ngòi bút và hy sinh của mình. Những đóng góp của Bentô Thiện – đặc biệt là các văn bản quốc ngữ sớm nhất và vai trò linh mục đầu tiên – đã giúp Giáo hội Công giáo Việt Nam đặt những viên đá nền móng ban đầu vững chắc. Hành trình của ông cũng truyền cảm hứng: Bentô Thiện là minh chứng sống cho lời dạy của Thánh Phaolô về việc “đội lễ giáo cho Tin Mừng”, và trở thành gương sáng cho nhiều thế hệ tín hữu Việt noi theo.
Tài liệu tham khảo: Đỗ Quang Chính (1972). Lịch sử chữ Quốc ngữ 1620–1659. Sài Gòn: Ra Khơi. Bertuccioli, G. (1990). “De Marini, Giovanni Filippo”. Dizionario Biografico degli Italiani, 38. Tuổi Trẻ (2014). Hai bức thư và tập lịch sử nước An Nam. Giaophan Vinh (báo Công giáo và Dân tộc) và tư liệu Dongten.net (Đỗ Quang Chính). Các nguồn trích dẫn trên là [57], [54], [59], [61], [52]… theo định dạng liên kết trong bài.