Mọi dòng sông cuối cùng đều tìm về biển cả. Con sông Bạng của miền Tĩnh Gia xưa (nay là thị xã Nghi Sơn, Thanh Hóa) cũng không nằm ngoài quy luật ấy. Nhưng trước khi hòa mình vào mênh mông đại dương, dường như dòng sông còn lưu lại một thoáng niềm riêng, để đất trời chắt chiu mà hình thành nên danh thắng Cửa Bạng – nơi núi sừng sững, sông uốn lượn, biển trời dào dạt và di tích tâm linh soi bóng muôn đời.
Tôi còn nhớ, lần đầu tiên nghe đến hai chữ “Lạch Bạng” không phải qua địa chí, mà qua… vị mặn mòi của giọt nước mắm Ba Làng trên đầu lưỡi. Cái mặn của biển thấm vào hạt muối, cái mặn của mồ hôi hòa vào chum vại, để rồi khi nếm vào, vị mặn hóa thành vị ngọt hậu tình – tinh túy của biển cả và bàn tay con người. Từ vị mặn ấy, tôi lần theo bước chân về Hải Thanh, về với làng nghề Ba Làng. Nơi đó, chum vại nước mắm vẫn đỏ au bên hiên, mùi cá tôm tanh nồng quyện cùng hơi muối, và mỗi mái nhà như giữ lại linh hồn biển cả cho người xa quê. Mỗi giọt mắm mang theo cả một miền ký ức, níu bước người tha hương ngoảnh lại.
Đứng ở Cửa Bạng mà ngước nhìn, núi Du Xuyên hiện ra như một bức tường thành thiên tạo. Núi không cao, nhưng thẳng đứng, vững chãi, tựa như dáng đứng của cha ông giữa sóng gió trùng khơi. Chính nhờ thế núi chở che, cư dân xưa đã chọn nơi này dựng làng lập ấp. Cũng nơi đây, qua con mắt quân vương, Cửa Bạng – Biện Sơn từng giữ vai trò hiểm yếu: kín gió, gần nguồn nước ngọt, thông thủy lộ và bộ hành. Trong cuộc kháng Thanh mùa xuân 1789, đây là căn cứ thủy quân quan trọng, phối hợp cùng Tam Điệp, góp phần làm nên chiến thắng hiển hách. Sang thời Nguyễn, Cửa Bạng – Biện Sơn trở thành pháo đài quân sự kiên cố. Bước chân hôm nay đi trên đất này vẫn như chạm vào vết tích của một thời binh lửa.
Nhưng không chỉ là đất chiến lược, nơi hội tụ linh khí trời biển, Cửa Bạng còn là chốn gửi gắm niềm tin tâm linh. Trong vòng chưa đầy một cây số vuông quanh lạch, hiện hữu cả một quần thể di tích: đền Lạch Bạng, đền Thanh Xuyên, đền Quang Trung, chùa Đót Tiên…
Trong đó, đền Quang Trung cách sóng nước chỉ vài bước chân, là chứng tích một thời oanh liệt. Sau chiến thắng Kỷ Dậu, Hoàng đế Quang Trung từng đến đây, ban thưởng cho dân, bãi bỏ lệ tiến cống yến sào, để lòng dân nhẹ gánh. Câu đối khắc trong đền còn đó, vang vọng khí phách anh hùng:
“Anh hùng thanh sất Bân Sơn cổ,
Miếu mạo quang lưu Bạng hải kim.”
Còn đền Lạch Bạng thì ngự ngay cửa lạch, mặt hướng ra biển cả bao la. Ngoảnh mặt ra ngoài là trời nước một màu, thuyền bè neo đậu yên bình. Quay vào trong, khói trầm quyện tiếng đàn, tiếng hát, làm lòng người lữ khách như rũ bỏ muộn phiền, chỉ còn lại cảm giác đang trở về với cội nguồn thiêng liêng.
Cửa Bạng – Lạch Bạng không chỉ là một thắng cảnh, không chỉ là một quần thể di tích, mà còn là ký ức và niềm tự hào truyền đời. Với mỗi người con xa quê, chỉ cần nghe đến hai chữ ấy, trong lòng đã dâng lên một nỗi bồi hồi, một niềm biết ơn và trân trọng. Bởi Lạch Bạng không chỉ là nơi con sông Bạng tìm ra biển, mà còn là nơi tâm hồn con người tìm về với lịch sử, với cội nguồn, với chính mình.