1) Khái quát và nguồn tư liệu
Tục thờ Đại Càn quốc gia Nam Hải Tứ Vị Thánh Nương là một nhánh đặc thù của tín ngưỡng thờ Mẫu dọc duyên hải Bắc Bộ – Bắc Trung Bộ. Nghiên cứu của hệ thống Tạp chí KHXH (VASS) xem đây là “trường hợp độc đáo” phản chiếu tâm thức cư dân biển về nữ thần bảo trợ hải trình, mưa gió, mùa cá và an sinh cộng đồng. Cùng hướng đó, chuyên san văn hóa – nghệ thuật cũng tách riêng một mục luận giải sự hình thành truyền thuyết và quá trình bản địa hóa của Tứ Vị Thánh Nương trong không gian từ Thanh – Nghệ trở vào.
Với không gian Cửa Bạng, địa chí tỉnh (Báo Thanh Hóa) xác nhận Đền Lạch Bạng là ngôi đền thiêng của cư dân vùng biển, thờ Tứ Vị Thánh Nương, đồng thời phối thờ danh tướng (Lý Thường Kiệt, Tô Hiến Thành…) – một cấu trúc phối thờ thường thấy ở các cửa biển gắn với quốc phòng – thương cảng. Bài tổng thuật khác về Hải Thanh như “một không gian văn hóa” cũng nhắc đền thờ Tứ Vị ở Lạch Bạng nằm trong cùng chuỗi di tích dọc núi Du Xuyên/Non Tiên.
2) “Tứ vị ấy là ai?” – các lớp truyền thuyết và dị bản
Các nguồn học thuật – dân gian hiện lưu hành song song hai mạch cốt truyện:
(i) Mạch Nam Tống (Trung Hoa):
Tứ vị là hoàng hậu/hoàng thái hậu và hai công chúa nhà Nam Tống, cộng với nhũ mẫu (tổng 4 vị). Tên gọi được chép khá ổn định: Dương Nguyệt Quả (Thái hậu), Triệu Nguyệt Khiêu, Triệu Nguyệt Hương (hai công chúa) và bà nhũ mẫu. Truyền thuyết đặt biến cố ở đoạn thuyền rút chạy từ Nhai Sơn, gặp bão, các vị hóa, hiển linh tại ven biển Giao – Ái – Nghệ; về sau nhiều lần âm phù nhà Trần và dân biển, được sắc phong Đại Càn quốc gia Nam Hải Tứ Vị Thánh Nương. Một số dị bản thêm Quách thị Hoàng hậu, nhưng khung “mẹ và hai công chúa + một nữ bồi cận” vẫn giữ.
(ii) Mạch giao thoa bản địa–Chăm:
Một số khảo cứu chỉ ra tầng giao thoa với thờ nữ thần biển bản địa/Chăm (hệ Thiên Y A Na/Pô Nagar) trong tiến trình Việt hóa – Hán hóa của nữ thần nước/biển, nhất là khi cộng đồng Minh Hương và mạng hải thương phát triển, đưa các nữ thần Trung Hoa (Thiên Hậu, Tứ Vị) vào hệ thống thờ Mẫu bản địa.
Chứng tích thư tịch cổ: Từ thời cuối Lê – đầu Nguyễn, Bùi Dương Lịch – Thanh Chương huyện chí đã mô tả sức thịnh hành của Tứ Vị Thánh Nương “khắp các cửa biển Hải Dương, Yên Bang, Nghệ An, Thanh Hóa…”. Đây là bằng chứng sớm về mạng lưới điện thờ ven biển – bối cảnh để Đền Lạch Bạng nhập vào “trục thờ Tứ Vị” của Bắc Trung Bộ.
3) Đền Lạch Bạng trong mạng lưới thờ Tứ Vị ven biển
Địa điểm & phối thờ: Đền Lạch Bạng nằm ngay sườn núi Du Xuyên nhìn ra lạch (Cửa Bạng) – vị thế “lưng tựa sơn, mặt hướng thủy” tiêu biểu của đền nữ thần biển. Nguồn tỉnh chí ghi đây là ngôi đền thờ Tứ Vị tại Cửa Bạng, bên cạnh đó có đền Quang Trung, đền Thanh Xuyên, chùa Đót Tiên hợp thành quần thể di tích – lễ hội.
Lan tỏa trong tỉnh Thanh Hóa: Hệ điện thờ Tứ Vị dọc duyên hải Thanh Hóa phân bố dày ở Hoằng Hóa – Hậu Lộc – Nghi Sơn: như Nghè Vích (Hải Lộc, Hậu Lộc), nơi thờ Đại Càn quốc gia Nam Hải Tứ Vị (di tích cấp tỉnh), hoặc các nghè/điện ở Hoằng Trường, Hoằng Hải, Hoằng Thanh, Hoằng Phụ…. Điều này cho thấy Đền Lạch Bạng là một điểm hạt nhân trong mạng lưới thờ Tứ Vị của toàn vùng cửa sông – cửa biển xứ Thanh.
Tính “cảng thị” – biên cương biển: Tứ Vị thịnh hành ở các “hải môn” (cửa biển) có thương thuyền – ngư thuyền tấp nập. Với Cửa Bạng, đường thủy – đường bộ giao cắt, lại là nơi thừa sai Alexandre de Rhodes cập bến (19/3/1627) trên hải trình Bắc – Nam; các khảo cứu địa phương học dùng ngay mốc “Cửa Bạng” để minh họa vai trò cửa ngõ giao lưu của vùng từ sớm.
4) Nghi lễ – biểu tượng – chức năng xã hội tại Cửa Bạng
Lễ – hội: Nhiều mô tả nghi lễ ở các trung tâm Tứ Vị (điển hình là Đền Cờn – “Nhất Cờn, nhì Quả…”) giúp ta suy dẫn cấu trúc lễ hội tại Cửa Bạng: tế nữ thần, rước thánh du xuân, cỗ chay, đua thuyền, hát văn – hò biển, cầu mưa thuận gió hòa và vươn khơi bình an. Với Cửa Bạng, cụm di tích – lễ hội (Đền Lạch Bạng/Đền Quang Trung/Đền Thanh Xuyên/Chùa Đót Tiên) tạo một đường rước vòng hiếm gặp: thần sông – anh hùng – nữ thần biển – cõi Phật, cho thấy tính hỗn dung giữa tín ngưỡng Mẫu – thờ thần lịch sử – Phật giáo trong một không gian biển.
Biểu tượng học:
- Danh hiệu “Đại Càn quốc gia Nam Hải” khẳng định tầm vóc quốc thống (quốc gia) của nữ thần biển, vượt ra khỏi phạm vi “làng biển” thuần túy.
- Bốn vị nữ thần tượng trưng bốn lực – mặt của biển: nuôi dưỡng – hiểm nguy – chỉ lối – cứu nạn; vì vậy Tứ Vị “đi cùng” thương thuyền/đánh cá và tái lập trật tự – an tâm hóa trước bất định của hải trình. Nghiên cứu KHXH phân tích đây là cơ chế văn hóa để cộng đồng “thuần hóa” thiên nhiên.
- Ở một số vùng sau này, Tứ Vị còn đồng tồn tại/đồng nhất (tùy địa phương) với thờ Nam Hải (Cá Ông) – cho thấy đa tầng thờ biển trong di cư – giao lưu nam tiến. (So sánh trường hợp Nam Bộ).
5) So sánh – đối chiếu trung tâm thờ Tứ Vị lân cận
Đền Cờn (Nghệ An) thường được xem là trung tâm tiêu biểu của tín ngưỡng này, với truyền thuyết Nam Tống vang rộng và lễ hội quy mô; cấu trúc truyền thuyết – nghi lễ – sắc phong ở đây giúp giải mã “nguyên mẫu” để đọc các điện thờ cùng tuyến duyên hải như Lạch Bạng. Bùi Dương Lịch ghi nhận độ phủ của Tứ Vị ở Nghệ An – Thanh Hóa, củng cố cách nhìn Đền Lạch Bạng như một mắt xích trong chuỗi “hải môn thờ nữ thần biển” (Cờn – Bạng – Trường…).
6) Kết luận (định vị Đền Lạch Bạng)
- Đền Lạch Bạng là điện thờ Tứ Vị Thánh Nương tiêu biểu của xứ Thanh, đặt trên địa thế “sơn thủy giao giới” – cấu trúc điển hình của đền nữ thần biển.
- “Tứ vị là ai?” – mô hình Nam Tống (Thái hậu Dương Nguyệt Quả, hai công chúa Triệu Nguyệt Khiêu – Triệu Nguyệt Hương, và nhũ mẫu) là dị bản phổ biến, song tầng giao thoa với nữ thần nước/biển bản địa – Chăm cũng hiện hữu trong lịch sử tiếp biến, nhất là khi mạng hải thương và cộng đồng Minh Hương ảnh hưởng vào thờ Mẫu Việt.
- Trong không gian Cửa Bạng, Tứ Vị đồng hiện với thờ thần lịch sử (Quang Trung, danh tướng) và Phật giáo (chùa Đót Tiên), tạo thành cấu trúc tín ngưỡng đa tầng – một “bảo tàng sống” về văn hóa biển của cộng đồng Ba Làng.
Gợi ý tư liệu tra cứu thêm
- VASS – Tạp chí KHXH: “Giải mã tục thờ Tứ Vị Thánh Nương”.
- Văn hóa Nghệ An (chuyên san): “Tìm hiểu sự hình thành truyền thuyết Tứ Vị Thánh Nương…”.
- Địa chí – báo chí địa phương Thanh Hóa: “Non nước Cửa Bạng”, “Hải Thanh – một không gian văn hóa đặc sắc”, “Lạch Bạng – Biện Sơn…”.
- Truyền thuyết Đền Cờn (đối chiếu “nguyên mẫu” Nam Tống).